تبریز شهری بزرگ در شمال‌غرب ایران، مرکز استان آذربایجان شرقی و هستهٔ مرکزی کلان‌شهر می باشد. این شهر، بزرگ‌ترین قطب اقتصادی منطقهٔ آذربایجان ایران و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود.
شهر تبریز ۲۴۴٫۵۱ کیلومتر مربع وسعت دارد و بر همین اساس، سومین شهر بزرگ ایران به‌لحاظ مساحت پس از تهران و مشهد محسوب می‌شود همچنین پنجمین شهر پرجمعیت ایران و ۳۴۴ اُمین شهر پرجمعیت جهان به شمار می‌رود. اکثریت ساکنان تبریز آذری هستند و به زبان ترکی آذربایجانی با گویش تبریزی سخن می‌گویند.
تبریز در طول تاریخ خود با فرازوفرودهای بسیاری روبه‌رو بوده‌است. تاریخ این شهر، اشغال توسط بیگانگان و حوادث جانکاه طبیعی، از جمله زمین‌لرزه‌های مهلک را تجربه کرده‌است. سنگ بنای تبریز کنونی به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد.
این شهر یکی از طویل المدت‌ترین پایتخت‌های ایران بوده‌است و پایتخت ملی یا منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های روادیان، اتابکان آذربایجان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قره‌قویونلوها، آق‌قویونلوها، صفویان، خانات آذربایجان ایران، پایتخت ملی دوم ایران در دورهٔ حکومت قاجاریان و پایتخت منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های کوتاه مدت آزادیستان و خودمختار آذربایجان بوده‌است. به‌گونه‌ای که تبریز در طول حکومت ۴۰۰سالهٔ خاندان «رَوّادی» و اسکان قبیلهٔ عرب «اَزْد» به شکوفایی رسید؛ و اوج شکوفایی این شهر مربوط به دورهٔ ایلخانان است که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بود. این شهر در سال ۱۵۰۰ میلادی و در زمان پایتختی صفویان به‌عنوان پنجمین شهر پرجمعیت جهان شناخته می‌شد و جمعیتش با استانبول، پایتخت امپراتوری عثمانی برابری می‌کرد.
تبریز مجدداً در دورهٔ قاجار به شکوفایی رسید؛ به طوری که در این دوره به‌عنوان مهم‌ترین و پیشروترین شهر ایران شناخته می‌شد. در دوران معاصر نیز این شهر یکی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی در سطح کشور محسوب می‌شود. تبریز در دو سدهٔ اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده‌است؛ به‌طوری‌که این شهر مانع خاموشی انقلاب مشروطه در ایران شد و نقشی کلیدی در تحولات بعدی، همچون انقلاب ۱۳۵۷ و روند مدرن شدنِ ایران داشته‌است.
در سال2015 با رأی قاطع وزرای گردشگری جهان اسلام،برای نخستین بار تبریز به عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام معرفی شد و شرکت‌کنندگان در نهمین کنفرانس وزیران گردشگری کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اسلامی، روز اول دی‌ماه 1394 در شهر نیامی ـ پایتخت جمهوری نیجرـ شهر تبریز را به عنوان شهر نمونه گردشگری کشورهای اسلامی در سال2018 برگزیدند.
پیش از تبریز، قونیه به عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام معرفی شده بود و مسئولان این شهر با برگزاری مراسم سالانه مولانا در سالروز وفات وی و برنامه‌های گسترده دیگر، بر این انتخاب، تصدیق نمودند. بدون تردید تبریزهم به دلیل گذشته غنی و معتبرش در عرصه‌های فرهنگی و گردشگری، می‌تواند پس از قونیه، به عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام بدرخشد و با آغاز سال2018 به شکلی شایسته میزبان گردشگران باشد.
تبریز شهر اولین‌هاست
تبریز شهری‌است که نه تنها قدمت تاریخی و هویت مدنی آن به قرن‌ها قبل برمی‌گردد بلکه مهد اولین‌های ایران نیز هست و یکه تاز پیشرفت‌های اجتماعی و مدنی بین شهرهای ایران محسوب می‌شود. نخستین چاپخانه ایران در سال۱۲۲۷ توسط عباس‌میرزا در تبریز پا گرفت؛ نخستین کتابخانه دولتی و عمومی کشور در سال۱۳۰۰ با نام «تربیت» در تبریز افتتاح شد؛ «قونقا» ـ نخستین قطار شهری(تراموا) ایران ـ در سال۱۲۸۰ در این شهر راه افتاد.
نخستین رستوران مدرن (کافه‌تریا) ایران در سال۱۲۸۴ از شهروندان تبریزی پذیرایی کرد؛ نخستین هتل به سبک مدرن در ایران به نام «مهمانخانه نظافت» پذیرای مهمانان تبریز شد؛ نخستین سینمای عمومی ایران ۵سال بعد از اختراع سینما توسط برادران لومیر در تبریز به نمایش فیلم پرداخت؛ مدرسه رشدیه تبریز، نخستین مدرسه تحصیلات ابتدایی به شیوه مدرن در ایران بود؛ نخستین مدرسه کر و لالهای ایران به همت جبار باغچه‌بان کودکان ناشنوای تبریزی را آموزش داد؛ بنیانگذار انشای جدید میرزاعبدالرحیم نجارزاده که به طالبوف شهرت دارد تبریزی بود.
میرزاآقای‌تبریزی نخستین ایرانی‌است که به زبان فارسی نمایشنامه نوشته است؛ نخستین اتاق تجارت ایران در سال۱۲۸۵ در تبریز آغاز به کار کرد؛ نخستین شهرداری (بلدیه) کشور در سال۱۲۸۷ در این شهر بنیان شد؛ قاسم‌خان والی ـ نخستین شهردار این شهر ـ فارغ‌التحصیل دانشگاه saint cyr بود؛ اولین مرکز تلفن ایران به همت قاسم‌خان والی در سال۱۲۸۰ به تبریزی‌ها خدمات داد.
برج یانقین تبریز، نخستین آتش‌نشانی ایران است که در سال۱۲۲۱ شمسی و زمانی که نیروهای روسی در تبریز بودند، ساخته شد؛ مؤسسه خیریه غیردولتی «نوبر» نخستین و قدیمی‌ترین مؤسسه خیریه غیردولتی ایران است که در سال۱۳۲۶ کار خود را آغاز کرد و در سال۱۳۳۱ خیریه خود را به طور رسمی به ثبت رساند.
القاب شهر تبریز
شهر بدون گدا،شهر زیرگذرها و روگذرها، پایتخت گردشگری اسلامی در سال ۲۰۱۸، امن‌ترین شهر ایران،سالم‌ترین شهر ایران، مهد سرمایه‌گذاری ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین شهر دانشگاهی ایران، دومین شهر بلندمرتبه‌ساز ایران، دومین قطب علوم پزشکی ایران، دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران، شهر شکلاتی ایران، قطب خودروسازی ایران، قطب قطعه‌سازی ایران، قطب تولید موتور دیزل خاورمیانه، شهر جهانی بافت فرش و یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران شناخته می‌شود.
تبریز و فرهنگ آن
از دیرباز قرار گرفتن شهر تبریز در منتهی‌الیه مسیر تجارت ایرانیان به غرب و واقع شدن در مسیر جاده ابریشم علاوه بر رونق تجارت باعث رونق فرهنگ و هنر در این شهر شده‌است. ایجاد مدارسی همچون ربع رشیدی نیز به این رونق افزوده‌است. در دوران معاصر تأسیس مدرسه مموریال در اواخر قرن نوزدهم و بعدها ایجاد دانشگاه تبریز و همچنین وجود جریان‌های روشنفکر در این شهر به رونق تبادلات فرهنگی این شهر افزود.
این شهر همچنین خاستگاه یکی از مکتب‌های نگارگری ایران می‌باشد که با نام همین شهر، «مکتب تبریز»، شناخته می‌شود که در دوران ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو و صفویان شکل گرفته‌است. مشاهیر زیادی در زمینه‌های شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه، از شهر تبریز برخاسته‌اند.
از جملهٔ مشاهیر تبریز در سده‌های گذشته می‌توان نظام‌الدین تبریزی فقیه شافعی سدهٔ هشتم، قطران تبریزی شاعر پارسی‌گوی سدهٔ پنجم، خطیب تبریزی عالم ادبیات عرب و نویسندهٔ دیوان حماسه در سدهٔ پنجم و اوایل سدهٔ ششم، تاج‌الدین تبریزی مفسر شافعی سدهٔ هشتم، ملا قاسم انوار عارف و شاعر سدهٔ نهم، ملا رجبعلی تبریزی حکیم و عارف سدهٔ یازدهم، بدیع‌الزمان تبریزی خوش‌نویس و شاعر سدهٔ یازدهم نام برد.
از مشاهیر معاصر کشور ایران افرادی همچون سید محمدحسین طباطبایی مفسر و فیلسوف، شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب الغدیر، سید حسن تقی‌زاده سیاست‌مدار و محقق، سید احمد کسروی مورخ، محسن هشترودی ریاضیدان، حسین کاظم‌زادهٔ ایرانشهر نویسنده و سید محمدحسین شهریار بخشی از زندگی خود را در این شهر گذرانده‌اند.
گذرگاه کاروانیان جاده ابریشم
جاده ابریشم، مسیر باستانی و تاریخی تمدن‌ها و اقوام و ملل مختلف که با طول 9هزار کیلومتر غرب را به شرق دور متصل می‌کرده، از تبریز می‌گذشته و این شهر دیرینه و تاریخی، سال‌ها در مسیر این جاده باستانی ایستاده و حوادث بسیاری را میزبانی کرده؛ شهری که به عنوان محل پیوند اقوام و ملل مختلف، همواره شکوه و وقار ایران را به رخ مسافران این جاده کشیده است.
تأسیس جاده تاریخی و بازرگانی ابریشم، بی‌گمان یکی از برجسته‌ترین تحولات اقتصادی و ارتباطی در جهان قدیم بود. این جاده طولانی، کشورها و شهرهای بسیاری را از شمال غربی چین تا کناره‌های دریاهای مدیترانه و سیاه به هم متصل می‌کرد و مهم‌ترین شاهراه ارتباطی دنیای قدیم برای تبادل فرهنگ‌ها بین شرق و غرب یا به بیان بهتر بین تمدن‌های پیشرفته آن دوره به‌شمار می‌رفت. این جاده از تبریز می‌گذشت و عراق و شامات را از سمتی به اروپا و از طرفی به چین و شرق آسیا متصل می‌کرد.
با گذشت سال‌ها از آن ایام، تبریز همچنان دروازه حائل ایران و اروپاست. یکی از یادگارهای ارتباطات اقتصادی دیرینه تبریز با اقوام و بلاد دیگر، بازار قدیمی این شهر است؛ بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان که در سال۱۳۸۹ در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. دانشگاه تبریز نیز در سال۱۳۲۵ تاسیس شده و پس از دانشگاه تهران، به‌عنوان دومین دانشگاه قدیمی ایران شناخته می‌شود که بیانگر پیشینه علمی این شهر است.
شهر موزه‌ها و خانه‌های قاجاری
مرکز استان آذربایجان شرقی را می‌توان شهر موزههای ایران دانست؛ شهری که به‌تنهایی 17موزه متنوع دارد و با توجه به اینکه 5 بار در سلسله‌های مختلف به عنوان پایتخت ایران انتخاب شده، آثار و بناهای تاریخی و موزههای غنی‌اش هر کدام گوشه‌ای از تاریخ سرزمین‌مان را روایت می‌کنند. کهن‌شهر تبریز تا دهه گذشته موزههای معدودی را در خود جای داده بود اما به لطف مجموعه‌داران علاقه‌مند و منحصربه‌فرد، آثار قدیمی بسیاری جمع‌آوری و برای راه‌اندازی موزههای جدید، اهدا شده است.
نکته جالب این است که برخلاف فرهنگ رایج میان کلکسیونرهای نقاط دیگر جهان، مجموعه‌داران تبریزی نگاهی معنوی به آثار جمع‌‌آوری‌شده دارند و اغلب، این آثار را به رایگان برای ایجاد موزههای عمومی و تخصصی در اختیار نهادهایی مانند میراث فرهنگی و شهرداری قرار می‌دهند که حاصل این رفتار فرهنگی آنها هم راه‌اندازی موزه‌هایی چون موزه آذربایجان، خانه مشروطه، موزه مشاغل، موزه قرآن‌کریم و کتابت، موزه سنجش، موزه قاجار تبریز، موزه و نمایشگاه زنده سفال، موزه عصر آهن، موزه شهر، موزه ادبی استاد شهریار، موزه فوتبال آذربایجان، موزه کفش، کاخ‌موزه فرش تبریز، موزه ارامنه آذربایجان و موزه حیات‌وحش آذربایجان بوده است.
شهری تاریخی و مدرنیته
تبریز شهر تلاقی مدرنیته و تاریخ است و آسمانخراش‌های شیک و مدرن در کنار خانه‌ها و بافت تاریخی، ترکیبی بی‌نظیر و خاص آفریده است؛ طوری که با قدم‌زدن در خیابان‌های تربیت و راسته‌کوچه و آن دوروبرها حس می‌کنید چند ساعت پیش کاروان تجاری جاده ابریشم از آنجا گذر کرده و با سیری در پاساژهای شیک این شهر انگار در به‌روز‌ترین وضعیت مدرنیته قدم می‌زنید. در کنار پاساژهای سنتی و مدرن، دیگر زیرساخت‌های شهر نیز با گشت‌وگذاری چندساعته خودنمایی می‌کنند.
تبریز به دلیل داشتن بیش از ۱۰۰تقاطع غیرهمسطح، شهر زیرگذرها و روگذرها لقب گرفته است. در بدو ورود به تبریز از راه زمینی، ترمینال بزرگ شهر و نمایشگاه بین‌المللی تبریز (بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی ایران) خودنمایی می‌کنند. مرکز همایش‌های بین‌المللی تبریز، بیمارستان بین‌المللی ولیعصر، مراکز خرید (لاله پارک، اطلس، بلور و…)، برج تجارت جهانی، رستوران‌های شیک و مدرن، مجتمع‌های تجاری ـ خدماتی چهارراه بهشتی منقش به بزرگ‌ترین موزاییک‌فرش ایران و بسیاری از اماکن دیگر، همه از توسعه‌یافتگی شهر حکایت می‌کنند.ساخت پارک بزرگ تبریز (یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های ایران و خاورمیانه)، احداث پارک آبی و مسجد آبی خاوران، احداث شهرک سلامت، بهسازی زیرساخت‌های شهری چون میدان بزرگ آذربایجان به‌عنوان بزرگ‌ترین میدان خاورمیانه، ساخت مجتمع مدرن ایپک‌پلاس در منطقه پرتراکم شهری و… نیز از پروژه‌های در دست اجراست.
هویت و اصالت تبریز
خانه‌های تاریخی تبریز، شاهدان گویای تمدن و هویت مردمان این شهر در سال‌های گذشته‌اند. خانه ساوجبلاغی، خانه ثقه‌الاسلام، خانه پروین اعتصامی، خانه شربت‌اوغلی (فرهنگسرای تبریز)، خانه علی‌مسیو، خانه لالهای، خانه ختایی، خانه کوزه‌کنانی، خانه صحتی، خانه سلماسی، خانه علوی، خانه امیرنظام، خانه کلانتری، خانه کلکته‌چی، خانه حریری، خانه مشروطه، خانه سرخه‌ای، خانه بلورچیان، خانه قدکی، خانه گنجه‌ای‌زاده، خانه اردوبادی، خانه نیکدل، خانه بهنام، خانه حاج‌محمدآقاحبشی، خانه تاجرباشی، خانه ستارخان، خانه سلطان‌القرائی و خانه فرزام، خانه‌های تاریخی تبریزند که آغوش‌شان به روی گردشگران باز است و با حضور در هر کدامشان به‌راحتی می‌توان ابهت تبریز را در زمان‌های گذشته حس کرد.
بناهای تاریخی تبریز
ارگ تبریز، ربع رشیدی، برج آتش‌نشانی، بازار تبریز، کاخ شهرداری تبریز، ائل‌گلی (شاه‌گلی)، موزه مشروطیت، موزه آذربایجان، موزه سنجش، مسجد کبود و دیگر مساجد تاریخی تبریز، مقبره‌الشعرا، بقعه عون‌بن‌علی، مقبره شمس‌العماره، مقبره دوکمال، دانشگاه هنر، برج خلعت‌پوشان، پل آجی‌چای، پل قاری و پل سنگی مهران‌رود ازجمله بناهای تاریخی تبریز هستند که از گذر زمان، جان به در برده و باقی مانده‌اند. آدونتیست، انجیلی، سرکیس مقدس، شوغاگات مقدس، کاتولیک‌ها، مریم مقدس، و ننه‌مریم هم از جمله کلیساهای مهم شهر تبریز هستند.
پارک‌ها
مجموعه پارک شاه‌گلی به عنوان مشهورترین پارک تبریز و سمبلی از این شهر می باشد. پارک و مجموعه تفریحی باغلارباغی در شرق تبریز و پارک گلستان در مرکز شهر از دیگر پارک‌های مشهور این شهر به‌شمار می‌آیند. مجموعهٔ در حال احداثِ پارک بزرگ تبریز نیز با مساحت ۸۰۰ هکتار و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های ایران و خاورمیانه در شمال غرب شهر واقع شده‌است.
جهانگردان از تبریز همواره به عنوان شهری که توسط باغات احاطه شده یاد کرده‌اند. به‌طوری که گاهی از این شهر با عنوان «باغ شهر ایران» نام برده شده است. در نام بیشتر محلات قدیمی تبریز همچون باغمیشه، تپه‌لی باغ، قرمزی باغ، کوچه‌باغ و باغ‌شمال، ترکیبی از واژه «باغ» دیده می‌شود. با گسترش شهر و ساخت و ساز در سال‌های اخیر، بیشتر این باغ‌ها تخریب شده و به مناطق مسکونی و تجاری تبدیل شده‌اند. آغاز روند تخریب باغات در تبریز به دوران اصلاحات ارضی در سال‌های ۱۳۴۰ برمی‌گردد که بعد از اجرای این طرح اکثر روستاییان، مزارع و باغات خود را فروخته و به حاشیه شهرها مهاجرت کردند و این امر باعث تخریب ۵۰ باغ تبریز از یک طرف و ایجاد پدیده حاشیه‌نشینی در حومه شهر شد.
